معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در تمام تعاریف علمی اکوتوریسم، روی مفاهیمی همچون سفر مسئولانه، مقصد گردشگری طبیعی، تلاش برای بهبود معیشت جوامع محلی و کاهش برداشت آنها از منابع طبیعی و درنهایت حفظ محیط زیست و طبیعت تاکید شده و این ویژگی‌ها هستند که اکوتوریسم را از سایر گردشگری‌های مبتنی بر طبیعت و گردشگری انبوه، متمایز می‌کنند و آن را به راه حلی پایدار برای حفاظت از مناطقف چهارگانه تبدیل می کند.
به گزارش ایسنا حسن اکبری با اشاره به اهمیت اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده اظهار کرد: با توجه به تعاریف علمی هدف از اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده، تقویت اقتصاد مردم محلی و بهبود وضع اعتباری بخش حفاظت مناطق چهارگانه است و درآمد حاصله منجر به حفاظت موثرتر مناطق تحت حفاظت شده که همکاری مردم محلی را در حفاظت از ارزش‌های محیط زیستی این مناطق تضمین می‌کند.
وی افزود: درکشور ما موضوع بازدید از تفرجگاه‌های طبیعی به‌طور غیررسمی در بسیاری از مناطق چهارگانه سازمان رونق داشته و ده‌ها مقاله، پایان نامه، دوره آموزشی، نشست و سخنرانی درباره رونق اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده انجام شده است اما به دلایل مختلف تاکنون منجر به هدایت اکوتوریسم به سمت تحقق اهداف فوق نشده، در صورتی که در برنامه مدیریتی ارایه شده برای این مناطق توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت بحث اکوتوریسم تعریف شده و مورد توصیه است.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: به‌طور قطع هر حضوری در طبیعت، اکوتوریسم محسوب نمی‌شود بنابراین بسیاری از مراجعات یا بازدیدهای فعلی از طبیعت یا بعضا مناطق حفاظت شده را می‌توان گردشگری انبوه در نظر گرفت که در بسترهای محیط طبیعی انجام می‌شوند اما به هر حال روز به روز به خیل عظیم گردشگران طبیعی افزوده می‌شود و نکته مهم اینکه ورود چنین گردشگرانی به مناطق یا عمدتا توسط تورگردانان انجام می‌شود و یا خودجوش تحت عنوان بازدید، وارد طبیعت می‌شوند و در هر دو حالت مردم محلی از این فرایند سودی نمی‌برند و کمکی هم به حفاظت نخواهد شد.
اکبری ادامه داد: اگرچه مدل‌های مالی، محیط زیستی و سیاسی موفق برای توسعه صحیح اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده در بسیاری از کشورها وجود دارد اما نمی‌توان با اقتباس‌های مستقیم از سایر کشورها لزوما موفق عمل کرد زیرا تفاوت‌های فرهنگی و حتی طبیعی زیادی بین کشورها وجود دارد لیکن این به مفهوم لزوم اختراع دوباره چرخ نیست و برخی از این مدل‌ها را می توان با شرایط فرهنگ بومی کشور تطبیق داد.
معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به آسیب‌هایی که مردم محلی و ساکنان حاشیه مناطق حفاظت شده با فعالیت‌هایی همچون چرای بی‌رویه دام و شتر ، دیم‌کاری کم‌بازده و موارد دیگر به طبیعت وارد می کنند، تصریح کرد: در شکل اصولی اجرای برنامه‌های اکوتوریسم همین مردم صاحب اشتغال مکمل یا بهتر از آن معیشت جایگزین بهره‌برداری سنتی شده و از منافعی پایدار چون اشتغال و رفاه ناشی از ورود تسهیلات زیربنایی در منطقه بهره‌مند می‌شوند، در این صورت همین مردم با جدیت در حفاظت از منطقه خودشان، مشارکت می‌کنند و حساسیت نشان می‌دهند و اینها نمونه‌ای از تاثیرات غیرمستقیم اکوتوریسم بر حفاظت بهتر مناطق حفاظت شده است.
اکبری در خصوص اثرات مستقیم اکوتوریسم بر حفاظت از مناطق گفت: یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که برنامه‌های حفاظت از محیط زیست با آن روبه‌رو است، عدم تکافوی منابع اعتباری است. بودجه‌هایی که از طریق منابع دولتی در اختیار متولیان حفاظت قرار می‌گیرد هیچگاه کافی نبوده و نیست و در هیچ کجای دنیا هم تمام منابع مالی مورد نیاز حفاظت محیط زیست توسط دولت‌ها تامین نمی‌شود.
وی ادامه داد: اساسا دولت‌ها حفظ این مناطق را امری پرهزینه می‌دانند و عموما حل و فصل مشکلات و مسائل مناطق حفاظت شده در اولویت نمی‌گیرد بنابراین کاملا منطقی است که مدیران این مناطق در تلاش باشند از درآمدهای حاصل از ورود بازدیدکنندگان، حداقل بخشی از هزینه‌های صیانت از منطقه را تامین کنند.
اکبری اضافه کرد: در گذشته برخی مسائل از جمله غالب بودن حفاظت صرف، عدم برگشت منابع ریالی حاصل از اکوتوریسم به بخش حفاظت و یا چالش‌های حقوقی توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده موجب عدم استقبال سازمان حفاظت محیط زیست از بخش خصوصی یا سایر دستگاههای دولتی شده است. ما هم طی سال‌های اخیر با دو گزینه مواجه بودیم.
معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست یکی از موارد مهم را در این زمینه عدم اعتماد به بخش خصوصی و عدم ورود به مدیریت مناسب اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده دانست و افزود: ممنوع کردن هرگونه استفاده از این مناطق به لحاظ تئوریک ممنوع و پرداخت صرف به حفاظت و شرایطی که در آن بازدیدها و تفرج ساماندهی نشده بدون ذره‌ای منفعت برای جامعه محلی و بدون اندکی عایدات برای حفاظت، گسترش یافته، برای برخی گروه‌ها و شرکت‌ها به شکل رایگان و مادام‌العمر همانند برخی موارد گذشته ایجاد حق هم بشود. چه بسا این رویکرد تا حدی تضمین‌کننده حفاظت از محیط زیست برخی از این مناطق کم تعارض در کوتاه‌مدت بوده اما در بلندمدت با ایجاد چالش‌های اقتصادی و بار مالی روی دوش دولت منجر به ضعف در حفاظت مناطق شده است و جامعه محلی نیز مشارکتی در امر حفاظت نمی‌کنند چرا که جز محدودیت‌های ناشی از ضوابط مناطق حفاظت شده عایدی دیگری ندارند.
اکبری در ادامه گفت: مساله دوم در این زمینه تغییر نگرش همچنین تدوین و تصویب زیرساخت‌های حقوقی موثر اعم از لایحه، آیین‌نامه و دستورالعمل‌های لازم برای توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده با نظارت همه‌جانبه سازمان حفاظت محیط زیست، ارزیابی توان اکولوژیک در قالب طرح‌های مدیریت مناطق، رعایت ظرفیت برد، رعایت اصول اکوتوریسم، پایش مستمر و نظارت کافی بر این گونه طرح‌ها در استان‌هاست. از طرفی ضرورت دارد درآمد حاصل از این توسعه برای تقویت حفاظت از این مناطق هزینه شود و در این صورت است که در درازمدت حفاظت بهتر با جلب مشارکت مردم را تضمین می‌کند.
وی تاکید کرد: از چند دهه پیش در مورد اهمیت اکوتوریسم همچنین حساسیت‌های ناشی از رونق اکوتوریسم در مناطق چهارگانه در محافل علمی کشور و بخش‌های فنی سازمان صحبت می‌شد و تلاش‌های خوبی در این زمینه انجام شد اما از آنجایی که متولی انواع مختلف گردشگری، وزارت میراث است و از طرفی دستگاههای متولی حفظ طبیعت همواره محدودیت‌های قانونی یا اشکالات فنی بر روش‌های توسعه اکوتوریسم در کشور داشته‌اند، متاسفانه هیچگاه منجر به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی منسجمی برای استفاده از این ظرفیت در کشور نشد.
معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست یادآور شد: به هر حال سازمان حفاظت محیط زیست بر اساس قانون موظف به به کارگیری تمهیدات ممکن برای حفاظت بهینه از منابع زیستی و مناطق حفاظت شده است. در راستای مفاهیم قانونی حفاظت، برای مناطق تحت حفاظت، طرح مدیریت تهیه می‌شود و این طرح‌ها دارای زون بندی است و در قسمتی از طرح‌های مدیریت، زون‌هایی تعریف می‌شود که برخی فعالیت‌های گردشگری در آنها مجاز است و چنانچه فرد یا شرکتی علاقه‌مند به ورود در این بخش باشد مطابق دستورالعمل‌های سازمان می تواند اقدام کند.
اکبری همچنین با اشاره به قوانین حفاظت و بهسازی محیط زیست و شکار و صید، گفت: در این قوانین، رد پایی برای موضوع بهره‌برداری از ظرفیت‌های منطقه حفاظت شده گذاشته شده اما سازمان به‌صورت عمدی یا سهوی به سراغ تدوین آیین‌نامه‌های لازم نرفته بود. تا اینکه نهایتاً در قانون برنامه ششم توسعه به‌طور شفاف اختیار تهیه و تدوین برنامه مدیریت مناطق همچنین اجرای آنها با مشارکت اشخاص حقیقی یا حقوقی در قالب بند (ط) ماده (۳۸) قانون برنامه مذکور به سازمان حفاظت محیط زیست داده شد البته که مصداق بارز بهره‌برداری و ایجاد انتفاع برای جلب مشارکت اشخاص، همین ظرفیت طبیعت‌گردی در زون‌های تفرج مناطق چهارگانه بود.
معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: علاوه بر آن در ماده ۱۰۰ قانون برنامه ششم توسعه نیز تهیه و تصویب سند گردشگری برای کشور الزامی شد و در این سند که به تصویب دولت نیز رسید رونق طبیعت‌گردی در مناطق چهارگانه در قالب زون‌های تفرج به عنوان یکی از تکالیف سازمان حفاظت محیط زیست تعیین شد و در نهایت در سال ۱۳۹۷ سازمان دستورالعمل طبیعت گردی در مناطق چهارگانه را تدوین و ابلاغ کرد.
وی در ادامه گفت: علی رغم وجود این ظرفیت‌ها به دلایل مختلف از جمله ناکافی بودن دستورالعمل ها، عدم مالکیت سازمان حفاظت محیط زیست بر مناطق چهارگانه و همچنین عدم امکان هرگونه واگذاری در مناطق، ضوابط و مقررات فوق به جز موارد خاص نتوانست رونق چندانی در موضوع طبیعت گردی مناطق ایجاد کند و البته جاذبه‌هایی که به هر دلیل مورد توجه مردم بودند تقریباً بدون ساماندهی مورد بهره‌برداری قرار می گرفتند. ناگفته نماند در موارد معدودی نظیر پارک ملی خبر کرمان، سرمایه‌گذاری شرکت خصوصی برای رونق طبیعت گردی اتفاق افتاد و به منظور استفاده از این ظرفیت برای کمک به حفاظت حیات وحش و اجرای برنامه مدیریت پارک ، قراردادی بین سازمان و شرکت مزبور منعقد شد که اتفاقا تا کنون دستاوردهای ارزشمندی در حوزه حفاظت داشته است.
اصلاح آیین نامه طبیعت گردی
معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص آیین نامه طبیعت گردی اظهارکرد: از حدود دو سال پیش اصلاح آیین‌نامه طبیعت‌گردی در دستور کار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار گرفت و سازمان نیز به‌طور مشخص اختیار عقد قرارداد در مناطق چهارگانه را برای محیط زیست در اصلاح آیین نامه لحاظ کرد و خوشبختانه به تصویب دولت رسید همچنین در اواخر سال گذشته با استفاده از ظرفیت‌های قانونی یاد شده دستورالعمل مشارکت اشخاص حقیقی یا حقوقی در اجرای طرح‌های مدیریت مناطق تدوین و به استان‌ها ابلاغ شد که در آن مشخصا موضوع بهره‌برداری از زون تفرج برای کمک به حفاظت و اجرای برنامه مدیریت مناطق مورد تاکید قرار گرفت. علاوه بر آن در سال جاری آیین‌نامه مشارکت در حفظ محیط طبیعی و رونق کسب و کار به تصویب دولت رسید و بدین ترتیب ابزار قانونی دیگری برای استفاده از ظرفیت اکوتوریسم در مناطق ایجاد شد.
چگونگی استفاده از ظرفیت اکوتوریسم
طبق گفته اکبری، در مجموع در حال حاضر برای استفاده از ظرفیت اکوتوریسم در مناطق می‌بایست حداقل مراحل ذیل طی شود: ابتدا اداره کل حفاظت محیط زیست استان، مناطق تحت حفاظتی که به لحاظ مسائل اجتماعی ، محیط زیستی و جاذبه‌ها و … امکان بهتری برای مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی داشته باشند را به سازمان معرفی می‌کند. منطقه معرفی شده می‌بایست حتماً طرح جامع مدیریت که توسط شرکت مشاور یا دانشگاه تهیه و به تصویب سازمان رسیده باشد را دارا باشد سپس برای منطقه مورد نظر بسته اجرایی سرمایه‌گذاری بر اساس پیوست‌های دستورالعمل تهیه و به فراخوان عمومی گذاشته می‌شود و بر اساس معیارهایی که در دستورالعمل دیده شده فرد برنده انتخاب می‌شود.
معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: پس از آن سرمایه‌گذار بر اساس شرح خدمات طرح تفصیلی (مصوب دفتر تخصصی ذیربط) موظف به تهیه طرح تفصیلی با رعایت موارد مندرج در طرح مدیریت منطقه است. در نهایت سایر مجوزهای لازم از جمله مجوز ارزیابی زیست محیطی برای طرح‌های مشمول نیز می‌بایست اخذ شود و انعقاد قرارداد انجام می‌شود و سازمان بر اساس طرح تفصیلی موظف به نظارت خواهد بود. ناگفته نماند طی چند ماه اخیر ۹ درخواست از ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها به سازمان واصل شده است و غالبا در مرحله فراخوان یا تهیه طرح تفصیلی هستند.
وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین وظایف سازمان نظارت جدی بر این گونه طرح‌هاست. از این رو علیرغم اینکه در گذشته دوره‌های آموزشی خوبی برای کارشناسان استان‌ها درباره اکوتوریسم در مناطق چهارگانه برگزار شده، لیکن برگزاری دوره‌های آموزشی درباره اهمیت و نحوه نظارت و ایجاد حساسیت کافی در کارشناسان برای نظارت مستمر و فرهنگ سازی در این زمینه در دستور کار سازمان قرار دارد.
به گزارش روابط عمومی سازمان حفاظت محیط زیست، اکبری در پایان با بیان اینکه آموزش عملی و میدانی مردم برای آشنایی با محیط زیست، جلب مشارکت جامعه در حفاظت، رعایت حقوق حیوانات، رعایت ظرفیت برد منطقه، عدم آسیب به پوشش گیاهی حتی کوچکترین رویش‌های فصلی، عدم برهم زدن سنگفرش‌های طبیعی خاک، تولید حداقل زباله و جا نگذاشتن پسماند و زباله در طبیعت، ترویج فعالیت‌های داوطلبانه حمایت از حیات وحش، ارتباط صحیح با سنت‌ها و فرهنگ جامعه محلی، حمایت از مشاغل محلی وصنایع دستی از جمله اصول اولیه‌ای است که اکوتوریست‌ها باید رعایت کنند و در این زمینه آموزش جدی نیاز است، ابراز امیدواری کرد دستگاههای مسئول و رسانه ها به طور جدی تری به این مسائل مهم بپردازند.
